تحصیل در یک کشور خارجی مترقی همواره یکی از اهداف قشر قابل توجهی از تحصیل کردگان و دانشجویان ایران بوده است. در این راستا، چگونگی اعزام به خارج از کشور نیز همواره با پیچیدگی ها و ابهامات فراوانی برای دانشجویان همراه بوده است و چه بسا آن ها را از این تصمیم منصرف کرده است. پیچیدگی در مسیر اعزام دانشجو از یک سو مرتبط است با قوانین و مقررات موجود در کشورهای مختلف و از سوی دیگر با رویه های موجود میان سازمان ها و بخش های مختلف هر کشور و نیز رویه های میان کشورهای مختلف ارتباط دارد. معمولاً آشنایی از این قوانین و رویه ها، مستلزم صرف وقت زیادی از سوی دانشجویان است.
مؤسسات متخصص در امر اعزام دانشجو، با بهره گیری از دانش حقوقی، و نیز با آشنایی از رویه های موجود، سعی در تضمین روند اعزام دانشجو به خارج از کشور دارند. البته نباید نا گفته گذاشت که مطابق با آماری که بعضاً در کشور منتشر می شود، مؤسسات بسیاری با سوء استفاده از اعتماد متقاضیان و اخذ مبالغ هنگفت از ایشان، نه تنها کمکی به طی روند اعزام دانشجو نمی کنند، بلکه موجب سلب فرصت های تحصیلی مناسب برای نخبگان نیز می شوند.
اعزام دانشجو به فرایندی گفته میشود که فرد متقاضی تحصیل در خارج از کشور خود، مطابق با قوانین و مقررات کشور مقصد و نیز قوانین و مقررات کشور مبدأ، به کشور مورد نظر سفر می‌کند و مشغول به تحصیل در آنجا میشود. از آنجا که تحصیل در یک کشور خارجی، غالباً مستلزم اقامت در آنجا نیز است، فرایند اعزام دانشجوبحث زندگی و اقامت در کشور مقصد را هم می‌تواند شامل میشود. از جمله ی مباحث نسبتاً مهم حقوقی راجع به اعزام دانشجو نیز همین بحث اقامت و حتی تابعیت است. به صورت خلاصه باید گفت که اقامت به معنای حضور فیزیکی شخص در یک محل است به طوریکه آن محل، محل زندگی و امور اصلی وی باشد. به این محل، اقامتگاه گفته می شود. تابعیت نیز که یکی از مباحث مطرح در حقوق بین الملل خصوصی است، به معنای یک ارتباط و عُلقه بین فرد با کشور خویش است که می تواند اقتضائات مختلف سیاسی، فرهنگی، خانوادگی و غیره داشته باشد. داشتن تابعیت حق هر انسانی است و سلب آن جز در موارد قانونی ممنوع است. لیکن تغییر تابعیت مشروط به رعایت اصول و مقررات هر کشور، اصولاً ممکن است. تابعیت مضاعف یا دو تابعیتی نیز در برخی از کشورها مجاز و در برخی دیگر ممنوع یا محدودیت آور است.
اما این امر صحیح نیست! همواره کشورهای مختلف در کنار اهتمام به حفظ و تقویت نیروی نظامی و انتظامی خویش، به مسائل علمی و تحصیلی نیز بهای فراوان می دهند و در نتیجه خدمت سربازی، بن بستی در راه ادامه ی تحصیل در خارج نیست. البته این امر، مستلزم آگاهی از قوانین موجود و رعایت آن ها است که طبیعتاً وکلای متخصص، می توانند برای اخذ مجوزهای قانونی، اقدامات لازم را به عمل آورند و با تأمین وثیقه هایی از سوی دانشجویان، روند اعزام ایشان را تحصیل کنند.
تحصیل در یک دانشگاه خارجی، مستلزم ایجاد هماهنگی های لازم با آن دانشگاه و طی روند تعیین شده از سوی دانشگاه است. این هماهنگی ها می تواند حضوری یا غیر حضوری باشد و در هر حال اصولاً تابع شرایط و مقررات آن دانشگاه خارجی است. همراهی با حقوقدانانی که با ایجاد پیوندهای علمی با دانشگاه های خارجی، مسیر اعزام دانشجو را تحصیل می کنند، می تواند راهی مطمئن برای دانشجویان باشد.
ب) روش دیگر، اعزام دانشجو از ایران به دانشگاه‌هایی مشخص در خارج از کشور است که این اعزام دانشجو از طریق مراجع ایرانی صورت می‌گیرد و اساساً وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران متولی آن است. در راستای ضابطه‌مند نمودن هرچه بیشتر فرایند اعزام دانشجو به خارج، مجلس شورای اسلامی در سال 1364 اقدام به تصویب قانونی در این زمینه نمود که قانون اعزام دانشجو به خارج نام دارد. این قانون و آیین‌نامه‌ی آن، مفاد قانونی معتبر در خصوص شرایط و ضوابط عمومی و اختصاصی اعزام دانشجو به خارج برای تحصیل تلقی می‌شوند و متقاضیان می‌بایست با آگاهی از آن اقدام کنند و یا اینکه از متخصصین امر اعزام دانشجو نیز مشاورهبگیرند.
اکنون برای تسهیل بیشتر فرایندهای اعزام دانشجو، به توضیح برخی از مهمترین نکات این قانون می‌پردازیم. البته پیش از آن ذکر یک نکته ضروری است و آن اینکه برای اطلاع از برخی از رویه‌های عملی در بحث اعزام دانشجو، مناسب‌تر آن است که با افراد دارای تجربه در این خصوص مشورت شود.
قانون اعزام دانشجو به خارج از کشور، عام است و می‌تواند شامل اعزام دانشجو به تمامی کشورهای مورد تأیید ایران باشد. در واقع اعزام به تمامی کشورهای مورد تأیید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، از این طریق امکان پذیر است. در ماده‌ی یک این قانون در بیان اهداف، آمده است: «به منظور تأمین نیروی انسانی متعهد متخصص مورد نیاز کشور و شناخت نو‌آوری‌های علمی دنیا و آشنایی با آخرین تجربیات کشورهای خارجی در زمینه‌های مختلف علمی، فنی و تخصصی وزارت فرهنگ و آموزش عالی که در این قانون وزارت نامیده میشود اقدام به اعزام دانشجو به خارج می‌نماید.» آئین نامه اعطای بورس تحصیلی واعزام دانشجویان به خارج از کشور نیز اشعار می دارد: «در جهت نیل به اهداف والای انقلاب فرهنگی و به منظور کمک به تأمین اعضای هیأت علمی دانشگاه ها ومؤسسات آموزش عالی و پژوهشی و متخصصان مورد نیاز کشور، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، همه ساله تعدادی از فارغ التحصیلان مقطع کارشناسی و بالاتر را برای ادامه ی تحصیل و فراگیری نو آوری های علمی در مقاطع تحصیلی بالاتر ازکارشناسی در دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی خارج از کشور با اعطای بورس تحصیلی یا به هزینه ی شخصی و با رعایت موارد زیر انتخاب و اعزام می نماید:
الف) قانون اعزام دانشجو به خارج از کشور مصوب 5/2/ 1364مجلس شورای اسلامی؛
ب) رشته های مورد نیاز کشور؛
ج) میزان بودجه و سهمیه ی ارزی مصوب برای بورس و اعزام دانشجو به خارج .
باید گفت که منظور از وزارت فرهنگ و آموزش عالی، همان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است. این تغییر نام در سال 1379 و پس از دوران تصویب قانون اعزام دانشجو به خارج انجام شده است. لذا وظایف وزارت خانه‌ی مذکور در این قانون، اکنون بر عهده‌ی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است.
یکی از مهمترین موضوعات مطرح در این قوانین، شرایط عمومی و اختصاصی اعزام شوندگان است. لیکن پیش از پرداختن به این موضوع، ذکر یکسری نکات از آیین نامه ی اعطای بورس تحصیلی مفید است. نکته اینکه ظرفیت پذیرش بورسیه، اعزام با هزینه ی شخصی و رشته های تحصیلی مورد نیاز کشور، هر ساله بر اساس برنامه ی بخش آموزش عالی و تحقیقات از طریق وزارت علوم تعیین می گردد. گفتنی است بورسیه شامل بورس های دولتی و بورس هایی است که کشور های دیگر در اختیار دولت جمهوری اسلامی ایران و مؤسسات وابسته می گذارند. نکته ی مهم دیگر این است که اولویت اعطای بورس های تحصیلی و اعزام با هزینه ی شخصی با واجدین مدرک کارشناسی ارشد، جهت طی دوره ی دکتری در خارج از کشور است. البته به موجب آیین نامه ی مذکور، در صورتی که دوره ی کارشناسی ارشد برخی از رشته ها در داخل کشور دایر نباشد، و یا اینکه ظرفیت موجود در کشور کفاف نیاز کشور را نکند، به فارغ التحصیلان این دوره ها بورس تحصیلی در مقطع کارشناسی ارشد به تعداد محدود، و در رشته های ضروری اعطا خواهد شد. لذا به نظر می رسد که اعطای بورس تحصیلی در چارچوب مقررات این آیین نامه به متقاضیان تحصیل در مقطع کارشناسی (لیسانس) وجود نداشته باشد. افرادی که به هزینه ی شخصی و بدون استفاده از تسهیلات ارزی، قصد تحصیل در خارج از کشور را دارند ، در صورتی که واجد شرایط مربوط باشند می توانند از تسهیلات غیر ارزی وزارت علوم، برابر مقررات استفاده نمایند. طبیعتاً در زمینه ی اعطای تسهیلات غیر ارزی نیز، آگاهی بر رویه های موجود در وزارت علوم ایران می تواند کمک شایانی به متقاضیان کند. هلدینگ حقوقی رادیو وکالت نیز با تجربه ی کار با وزارت علوم برای اعزام دانشجو به خارج از کشور، می تواند در راستای همیاری متقاضیان گام بنهد.
شورای مرکزی بورس به منظور انجام وظایف زیر در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تشکیل می شود: تعیین خط مشی کلی اعطای بورس های تحصیلی، پیشنهاد شرایط و نحوه ی گزینش افراد جهت استفاده از بورس های تحصیلی به مقام وزارت جهت تصویب، اخذ تصمیم نسبت به پذیرش بورس های واگذاری کشورهای دیگر و نحوه ی استفاده از آن ها، نظارت بر تعیین دانشگاه ها و مراکز علمی مناسب برای تحصیل بورسیه ها در هر رشته، تعیین رشته های مورد نیاز برای اعطای بورس و ظرفیت هر رشته در هر سال که از سوی معاونت آموزشی و معاونت پژوهشی (در خصوص مؤسسات پژوهشی) پیشنهاد می شود و بالاخره تصویب نهایی واگذاری بورس به متقاضیان واجد شرایط.
اعضای شورای مرکزی بورس عبارتند از:
1 ـ معاون دانشجویی وزارت (رئیس شورا)؛
2 ـ معاون آموزشی وزارت؛
3 ـ معاون پژوهشی وزارت؛
4 ـ معاون هماهنگی وزارت؛
5 ـ دو نفر از اعضای هیأت علمی دانشگاه ها به انتخاب وزیر فرهنگ و آموزش عالی و
6 ـ مدیر کل بورس و اعزام (دبیر شورا).
به موجب آیین نامه ی مذکور، شورای مرکزی ، دارای 5 کمیته ی تخصصی در گروه های فنی و مهندسی ، علوم پایه ، کشاورزی ، علوم انسانی و هنر و دامپزشکی است. این کمیته ها از 3 تا 5 نفر از اعضای هیأت علمی دانشگاه ها تشکیل می گردد که به پیشنهاد معاون دانشجویی و با تصویب شورای مرکزی بورس منصوب می شوند. باید گفت که به منظور بررسی درخواست های مربوط به دریافت بورس از مؤسسات و انتخاب و معرفی متقاضیان حائز شرایط (که در ادامه خواهد آمد) به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ، در هر مؤسسه شورای بورس متشکل از رئیس و معاونان آموزشی و پژوهشی مؤسسه و دو عضو هیات علمی به انتخاب رئیس مؤسسه ، تشکیل می شود.
ازمجموع ظرفیت سالانه ی بورس که به تأمین اعضای هیات علمی مورد نیاز آموزش عالی کشور اختصاص می یابد 50 درصد به وزارت (جهت تامین اعضای هیات علمی مؤسسات نیازمند یا جدید التأسیس) و 50 درصد به مؤسسات تعلق می گیرد و سهمیه ی هر مؤسسه همه ساله براساس ضوابطی که به تصویب شورای مرکزی بورس می رسد توسط معاونت آموزشی و معاونت پژوهشی (در خصوص موسسات پژوهشی) پیشنهاد می شود. البته حداقل 30 درصد از ظرفیت بورس هر مؤسسه به مربیان ، مربی آموزشیاران و کارشناسان آموزشی آن مؤسسه اختصاص می یابد. علاوه بر این ظرفیت، سهمیه ی بورس برای تامین نیازهای آموزشی و تحقیقاتی دستگاه های اجرایی تعیین می شود. سهمیه های مورد نظر در ردیف های جداگانه در دفترچه ی آزمون بورس و اعزام به خارج درج خواهد شد. بورسیه های دستگاه های اجرایی که با استفاده از سهیمه های ارزی وزارت علوم اعزام می شوند نیز مشمول این ظرفیت ها و سایر مواد آئین نامه ی اعطای بورس تحصیلی و اعزام دانشجویان هستند. بر اساس مصوبه‌ی مجلس شورای اسلامی نیز ، 40 درصد از سهمیه ی بورس و اعزام پس از کسب حد نصاب، مطابق ضوابط، به رزمندگان اختصاص می یابد.
پس از این، می بایست به یکی از اصلی ترین موضوعات، یعنی شرایط متقاضیان برای اعزام دانشجو به خارج پرداخت.
در ماده‌ی دو قانون اعزام دانشجو به خارج و نیز آیین‌نامه‌ی اعطای بورس تحصیلی واعزام دانشجو به خارج از کشور، شرایط اعزام شوندگان ذکر شده است که این افراد باید دارای این شرایط باشند:
الف) ایمان و اعتقاد به اسلام، نظام جمهوری اسلامی، قانون اساسی و ولایت فقیه؛ باید گفت که اقلیت‌های دینی مصرح در قانون اساسی، یعنی ادیان یهودی، مسیحی و زرتشتی، از شرط ایمان و اعتقاد به اسلام مستثنی هستند؛ لیکن ایمان و اعتقاد ایشان به نظام جمهوری اسلامی، قانون اساسی و ولایت فقیه الزامی به نظر می‌رسد.
ب) تقوا، که نشانه‌ی آن انجام واجبات و ترک محرمات است؛
پ) عدم وابستگی به احزاب و گروه‌های ملحد و محارب؛
ت) دارا بودن کارت پایان خدمت وظیفه یا معافیت دائم یا معافیت تحصیلی و یا دفترچه‌ی آماده به خدمت که مهلت آن درتاریخ تصویب نهایی بورس، منقضی نشده باشد. البته چنانچه در تاریخ اعزام دانشجو، متقاضی در حال انجام خدمت وظیفهی عمومی باشد، در چهارچوب قوانین راجع به خدمت نظام وظیفه، نسبت به ترخیص وی اقدام میشود؛
ث) توانایی جسمی متناسب با رشته‌‌ی تحصیلی و الزامات حرفه‌‌ای ناشی از آن رشته؛
ج) نداشتن سن بیش از 26 سال تمام در تاریخ درخواست برای دارندگان مدرک کارشناسی. البته تحت شرایطی امکان افزایش این سن وجود دارد؛ ولی در هر حال سن متقاضی بورس و اعزام دانشجو نباید بیش از 40 سال تمام باشد. حداکثر سن متقاضی حسب مورد می تواند به شرح زیر افزایش یابد:
- برای دارندگان مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد یا دکتری حرفه ای، سه سال؛
- برای متقاضیانی که خدمت وظیفهی عمومی را انجام داده اند ، برابر مدت خدمت وظیفه عمومی؛
- اعضای هیات علمی و کارشناسان آموزشی و اعضای غیر هــیات عــلمی مــوسـسات و وزارت و مستخدمین دستگاه های اجرایی که از ارز وزارت استفاده می کنند، به ازای هر سال سابقه‌ی کار در مؤسسه ، وزارت و دستگاه اجرایی مربوط، یک سال و حداکثر تا ده سال.
گفتنی است در انتخاب پسران متقاضی ادامه‌ی تحصیل در خارج از کشور، در شرایط مساوی، اولویت با داوطلبان متاهل است واعزام بانوان متقاضی بورس و اعزام نیز ، تنها در صورتی انجام می شود که ازدواج کرده و در معیت همسر خویش باشند. همچنین باید گفت که اعزام دانشجویان پسر، که دارای مدرک تحصیلی کارشناسی و بالاتر هستند، با در نظر گرفتن ظرفیت دانشگاه‌ها و امکانات ارزی و مالی کشور و در رشته‌های مورد نیاز و کاملاً ضروری صورت می‌گیرد.
البته نباید ناگفته گذاشت که تحصیل در دانشگاه خارج از کشور حتماً بایستی در دانشگاهی صورت بگیرد که مورد تأیید وزارتخانه‌ی علوم ایران باشد. این امر در ماده‌ی 6 قانون اعزام دانشجو به خارج از کشور مورد تأکید قرار گرفته است: «وزارت (علوم، تحقیقات و فناوری) موظف است فهرست اسامی دانشگاه های دنیا را که به لحاظ علمی دارای اعتبار بوده و به لحاظ اخلاقی بالنسبه واجد صلاحیت باشند، تهیه و به داوطلب اعلام نماید و فقط پذیرش های تحصیلی این دانشگاه ها را به رسمیت بشناسد و دانشجویان موضوع این قانون را منحصراً به آن ها اعزام کند.» لذا اگر دانشجویان این مسیر را برای تحصیل در یکی از کشورهای خارجی انتخاب کنند، باید در چارچوب مقرر شده از سوی وزارت علوم ایران اقدام کنند و نمی توانند به دانشگاهی غیر از دانشگاه‌های مورد تأیید وزارت علوم اعزام شوند. البته در صورت عدم استفاده از این مسیر، متقاضیان می‌توانند خود مستقلاً با دانشگاه مورد نظر خویش ارتباط برقرار کنند.
نحوه‌ی انتخاب داوطلبان از مسیر اعزام دانشجو بر اساس قانون مربوط، و چگونگی احراز صلاحیت آنها در ماده‌ی 7 این قانون مورد اشاره قرار گرفته است. این ماده هم به صلاحیت علمی و هم به صلاحیت اخلاقی پرداخته است. صلاحیت علمی متقاضیان بر اساس سوابق دانشگاهی ایشان و نیز آزمون علمی تعیین میشود. چنانچه تعداد داوطلبین بیش از تعداد مورد نیاز باشد، اولویت افراد بر مبنای صلاحیت علمی ایشان مورد بررسی وزارت قرار می‌گیرد. صلاحیت اخلاقی داوطلبان نیز از سوی یک هیأتِ بررسی صلاحیت اخلاقی، مورد بررسی قرار می‌گیرد. ملاک‌های اخلاقی نسبتاً عام است و از جمله شامل ایمان و اعتقاد به اسلام، نظام جمهوری اسلامی، قانون اساسی و ولایت فقیه، تقوا و عدم وابستگی به احزاب و گروه‌های ملحد و محارب میشود.
در توضیح بیشتر ضوابط قانونی و نحوه ی گزینش متقاضیان، باید گفت که سازمان سنجش آموزش کشور همه ساله از طریق آگهی، ظرفیت پذیرش داوطلبان بورس و اعزام، رشته‌ها و مقاطع تحصیلی مورد نظر، سهیمه‌ی وزارت، مؤسسات و دستگاه‌های اجرایی و برگ درخواست بورس تحصیلی و اعزام را که از طرف معاونت دانشجویی ارسال میشود، برای اطلاع متقاضیان انتشار می‌دهد. متقاضیان می‌توانند پرسشنامه‌ی مزبور را تکمیل و به همراه مدارک لازم حسب مورد به وزارت یا مؤسسه‌‌ی ذی‌ربط تسلیم کنند. درخواست متقاضیان و مدارک مربوط، حسب مورد در شورای مرکزی بورس یا شورای بورس آن مؤسسه مورد بررسی قرار می‌گیرد. شورای مرکزی بورس و شورای بورس مؤسسات بعد از رسیدگی و امتیاز بندی تمامی درخواست‌ها، حداقل دو برابر سهمیهی تعیین شده را از میان دارندگان بیشترین امتیازها انتخاب می‌کنند و فهرست اسامی مربوط را با ذکر امتیازات هر یک از متقاضیان، به سازمان سنجش آموزش کشور ارسال می‌دارند. سازمان سنجش آموزش کشور ترتیب شرکت معرفی شدگان شورای مرکز بورس و شورای بورس مؤسسات متقاضیان اعزام به هزینه‌ی شخصی را در آزمون متمرکز فراهم می‌سازد و همزمان پرونده‌ی آنان را جهت رسیدگی به صلاحیت‌های عمومی، در اختیار هیأت مرکزی گزینش دانشجو قرار می‌دهد. همزمان با آزمون‌های علمی، از داوطلبان امتحان زبان خارجی به عمل خواهد آمد. پذیرفته شدن داوطلب به عنوان بورسیه یا دانشجوی اعزامی، منوط به کسب حداقل 35 درصد نمرهی امتحان مذکور است. البته متقاضیان می‌توانند همزمان متقاضی بورس و نیز اعزام به خارج از کشور باشند؛ مشروط بر آنکه در هر مورد تقاضای جداگانه‌ای ارسال کنند. پس از مشخص شدن نتایج گزینش عمومی، پذیرفته شدگان بورس و اعزام درهر سهمیه به ترتیب نمرهی آزمون انتخاب خواهند شد. البته به موجب قانون در صورتی که تعداد قبول شدگان آزمون، کمتر از سهمیهی بورس وزارت و یا هر یک از مؤسسات باشد، وزارت یا مؤسسات می‌توانند تعدادی از پذیرفته شدگان اعزام به هزینه‌ی شخصی را حسب درخواست آنان به عنوان بورسیه به شورای مرکزی بورس معرفی کنند و در صورت تصویب، این قبیل پذیرفته شدگان نیز به عنوان بورسیه انتخاب خواهند شد.
